توحيد و شرك‏ در عبادت
 
در موارد اختلاف،در پرتو ضابطهء قرآني داوري‏ كنيم
 بررسي عقيدهء موحّدان به هنگام پرستش‏ خداي واقعي،و عقيدهء مشركان به هنگام‏ پرستش خدايان پنداري،اين مطلب را روشن كرد كه گروه مشرك،بسان موحّد، به هنگام عبادت،دربارهء معبودهاي خود اعتقاد خاصي داشتند و آنها را خداي جهان‏ و يا كارگردان عالم آفرينش و يا لااقل‏ سررشته‏دار سرنوشت انسانها مي‏دانستند و با چنين اعتقادي در برابر آنها خضوع مي‏كردند و به ستايش زباني و عملي مي‏پرداختند و اين ثابت مي‏كند كه در تحقّق مفهوم‏ عبادت،وجود چنين عنصري در پرستشگر لازم است،و در غير اين صورت،عنوان‏ عبادت،بر آن صدق نخواهد كرد.اكنون‏ وقت آن رسيده است كه با در دست داشتن‏ چنين ضابطهء كلّي،به داوري در مورد
 مشكوك و مبهم بپردازيم،مواردي كه‏

 با يك تعريف منطقي براي عبادت‏ مي‏توان بر بسياري از اشكالات وهابيان‏ پايان بخشيد.
 اساسي‏ترين مسائل قرآني و كلامي، مسألهء توحيد و شرك است،علما و دانشمنداني كه دربارهء توحيد و شرك‏ سخن گفته‏اند به اقسام گوناگون آن دو اشاره كرده‏اند.توحيد همانند شرك براي‏ خود انواع و اقسامي دارد كه در كتابهاي‏ عقيدتي و احيانا تفسيري پيرامون آنها بحث و گفتگو شده است.براي اينكه‏ خوانندگان گرامي از مجموع اقسام آن به‏ صورت فشرده آگاه باشند،فهرست آن را در اينجا مي‏آوريم و سپس دربارهء يك‏ قسم آن كه همان توحيد و شرك در عبادت‏ است به طور گسترده سخن مي‏گوئيم؛زيرا محور بحث«ابن تيميّه»و پيرو او«محمد بن عبد الوهاب»همين مسأله است.آنان‏ مسلمانان را به شرك در عبادت،متهم‏ مي‏كنند و در ديگر اقسام،همه را با خود هماهنگ مي‏دانند و آنچه كه بيش از همه‏ در كتابهاي آنها به چشم مي‏خورد،مسألهء شرك است و نازلترين بدگوئي آنان‏ دربارهء يك نفر،متهم كردن او به شرك‏ است.
 از آنجا كه براي توحيد در عبادت‏ يك تعريف منطقي ارائه نداده‏اند،غالبا در تشخيص مصاديق آن دچار اشتباه شده و چيزهائي را كه ارتباطي به عبادت و پرستش‏ ندارد از مصاديق آن مي‏انگارند.
 اصولا كليد مناظره با وهابيان و حلّ‏ عقده‏ها و گره‏هائي كه از جمود آنان مايه‏ مي‏گيرد،تفسير صحيحي از عبادت است تا بلكه در نتيجه اين تفسير،موارد آن روشن‏ شود و انسان،عبادت و پرستش را از احترام و ارج گذاري و ديگر مفاهيم جدا سازد.تا اين گره گشوده نشود و عبادت و پرستش به شكل دقيق،تفسير نگردد،هر نوع بحث و مذاكره با اين گروه،سودي‏ نداشته و طرفين به نتيجه نمي‏رسند.
 مثلا پيروان محمد بن عبد الوهّاب‏ مي‏گويند:توسّل به پيامبران و صالحان، استغاثه به آنان و استمداد از اوليا؛عبادت‏ آنهاست و از آنجا كه عبادت،مخصوص‏ خداست،طبعا چنين اعمالي پرستش‏ غيرخدا به شمار مي‏رود و پرستشگر غير او، مشرك و محكوم به قتل است.
 در حالي كه گروههاي ديگر مي‏گويند:توسل به صالحان،از مقولهء توسل‏ به اسباب است.استغاثه و استمداد از ارواح صالحان پرسش آنها نيست بلكه‏ توسّل به وسائل غيبي است كه در شرائطي‏ مؤثّر مي‏باشند.
 ما صريحا اين مسأله را اعلام مي‏كنيم‏ كه نقطهء مركزي اختلاف وهابيان با ديگر مسلمانان،مسألهء تحديد معناي عبادت و پرستش و در نتيجه جداسازي مصاديق آن‏ از مصاديق ديگر مفاهيم،مانند احترام و بزرگداشت يا توسّل به اسباب و وسائل‏ است و به كليهء مناظران و نويسندگان با هدف،توصيه مي‏كنيم كه پيش از هر چيز اين مشكل را حلّ كنند و مناظر را وادار سازند كه از عبادت،يك تعريف جامع و مانع ارائه دهد.
 مايهء تأسّف اينكه در سه قرن اخير كه‏ كتابهاي وهابيان در اكثر مناطق منتشر شده و همهء مسلمانان را به جز گروه خود، متهم به شرك مي‏كنند،فصلي و يا بابي‏ براي تعريف عبادت اختصاص نداده‏اند و غير از كلّي گويي،كار ديگري نكرده‏اند. چون اين بحث جنبهء كليدي دارد اگر اندكي سخن به درازا كشد و از حالت‏ فشرده بيرون آيد،از خوانندهء گرامي پوزش‏ مي‏خواهيم و براي اينكه اين راه را به‏ صورت روشن و ساده بپيماييم يك رشته‏ مسائل اساسي را تحت عناويني جداگانه‏ مي‏آوريم:

1-اقسام توحيد
 
همانطور كه يادآور شديم توحيد-وقهرا شرك نيز در برابر آن-اقسامي دارد كه فقط عناوين آنها را با يك تفسير اجمالي مي‏آوريم: