حضرت زهرا سلام الله عليها مي فرمايند: خداي متعال يافتن توحيد را درضمن قلب ها قرارداد؛ گويا تعبير ديگري از اين معناست كه خداوند قلب را برفطرت توحيد آفريده است.
علم حضوري و حصولي
و أشهد أن لا اله الا الله وحده لاشريك له كلمه جعل الاخلاص تأويلها و ضمن القلوب موصوفا و انار في الفكر معقولها؛
حضرت زهرا سلام الله عليها شهادت با توحيد را با سه ويژگي مشخص كرده اند. يكي اين كه اين شهادت تنها يك بيان لفظي نيست؛ بلكه حقيقت بسيار عميقي دارد و بايد سعي كرد به آن حقيقت رسيد.
آن حقيقت، اخلاص است كه درجلسه قبل درحدي كه خداي متعال توفيق داد دراين باره بحث كرديم. بعد مي فرمايند: خداوند متعال يافتن اين حقيقت را در دل هاي انسان ها قرارداده است و به تعبير ديگر، دل ها را مفطور برتوحيد قرارداده است. اما بيان عقلي و تعقلي اش چيزي است كه در ذهن و فكر انسان تحقق پيدا مي كند كه آن را هم خداوند، نوراني و روشن قرار داده است. امشب درباره اين دو جمله اخير و فرق آن ها مطالبي عرض مي كنم. براي روشن شدن مطلبي كه مي خواهم عرض كنم. توجه به دو مقدمه لازم است.
مقدمه اول اين كه علم بر دو نوع است؛ گاهي احساسي را در خودمان درك مي كنيم. اين درك همان وجود احساس در روح و روان ماست. درك ما نسبت به گرسنگي همان احساس گرسنگي است. گاهي مي گويند:گرسنگي عبارت است از حالتي كه دراثر خالي بودن معده و كمبود انرژي در بدن پيدا مي شود. الان احساس گرسنگي نمي كنيم و گرسنگي درما موجود نيست؛ اما با اين مفاهيم معناي عقلي گرسنگي را درك مي كنيم. احساس گرسنگي يك نوع ادراك است و تصور معناي گرسنگي نوع ديگري از ادراك. اهل معقول مي گويند: قسم اول ادراك حضوري و قسم دوم ادراك حصولي است. در ادراك حضوري معلوم با علم يكي است.
ادراك آگاهانه و غيرآگاهانه
نخستين مساله اي كه در بخش خداشناسي در قرآن مطرح مي شود اينست كه آيا درقرآن كريم براي اثبات وجود خدا استدلال شده است يا نه؟بسياري از مفسران مخصوصا كساني كه قدمي در علم كلام برداشته اند مثل فخر رازي، آيات زيادي از قرآن را (از جمله تقريبا تمام آياتي كه مشتمل بر آيات تكويني الهي است) ناظر به اثبات وجود خدا دانسته و مفاد آنها را به صورت براهيني در آورده اند كه بازگشت اكثر آنها به «برهان نظم » است.در برابر ايشان دسته ي ديگري از مفسران معتقدند كه قرآن كريم وجود خدا را بي نياز از استدلال دانسته و در صدد اثبات آن بر نيامده است و براهيني كه دسته ي اول ادعا كرده اند يا در مقام اثبات توحيد و نفي شرك است يا اينكه اساسا به صورت برهان در قرآن نيامده است، و اين، مفسران هستند كه پاره اي از بيانات قرآني را با ضميمه كردن مقدمات ديگري به صورت برهان در آورده اند.
البته داوري صحيح و مستند در اين مورد، در گرو بررسي دقيق و گسترده اي ست كه با اين بحث فشرده سازگار نيست.اگر چه استدلال دسته ي اول كه بسياري از آيات را دليل دانسته اند، مخدوش است اما آنچه را به عنوان وجه جمع يا تقريب بين اين دو قول مي توان گفت اين است كه ممكن است قرآن كريم مستقيما در صدد اثبات وجود خدا بر نيامده باشد يا وجود خدا را قريب به بديهي و بي نياز از استدلال مي دانسته و يا با منكر قابل توجهي مواجه نبوده است و طرح كردن آن را كه ممكن بود موجب وسوسه شود خلاف حكمت دانسته است، ولي به هر حال مي توان از بيانات قرآن استدلال هايي براي اين مطلب به دست آورد و حتي بعيد نيست خود قرآن هم به طور غير مستقيم به اين استدلال ها توجه داشته باشد.مثلا منافاتي ندارد كه آيه اي مستقيما در صدد اثبات يگانگي خدا باشد ولي به طور غير مستقيم، اصل وجود خدا را هم ثابت كند يا آيه اي در مقام احتجاج با مشركان يا منكران نبوت پيغمبر اسلام (ص) باشد ولي ضمنا مطلبي را بيان كند كه مثبت وجود خدا هم باشد.